Mtv’den İçecek Sektörüne Marka Genişlemesi

Mtv, 1981 yılında kurulduğunda The Buggles grubunun "Video killed the radio star" şarkısını adeta onaylarcasına müzik ve video içerik bütünleşmesini sağlayacak bir kanal platformu olarak hayata geçti. Mtv öncelikle ABD'de gençler arasında hızla popülerleşti. 1980 ve 1990'ların "televizyon kuşağı" olarak adlandırılan gençleri, müzik, moda ve yaşam stilini takip edecekleri değerli bir mecraya kavuşturulmuştu. Video disc jokey (veejay) kavramını literatüre kazandıran Mtv, müzik videolarının paylaşılmasını "kablo tv" olanağı sayesinde önce ABD'de ulusal bazda ardından ise küresel çapta gerçekleştirmeye başladı. Birçok ünlü sanatçı ve müzik grubu Mtv'de yer alabilmek, kliplerini orada yayınlatabilmek ve gençlerin ilgisini çekebilecek video içerikleri üretmek için yarışıyordu. Mtv'nin 1980'li yıllardaki yükselişinde rhytmn and blues tarzındaki şarkılar ve 1982 yılında Michael Jackson ve ardından Madonna'nın akımını başlattığı pop müzik dalgası etkili oldu. Pop müziğin ana akım müzik türü haline gelmesiyle televizyonun takipçi sayısı arttı. Bu da reklam verenlerin ve prodüktörlerin ilgisini büyük ölçüde Mtv'ye çevirmesine neden oldu. 1985 yılında Viacom tarafından satın alınan televizyon kanalının küresel çapta genişlemesi hızlandı. Viacom'un Mtv'yi alması ile Mtv'de "veejay" dönemi sona ererken, video içerik paylaşımında veejay'lerin yerini bu işle ilgilenen profesyonel ekipler aldı. Ayrıca kanalda alternative rock, heavy metal ve hiphop gibi farklı müzik türlerine de yer verilmeye başlandı. "Headbangers Ball, Yo! Mtv Raps ve 120 Minutes" gibi programlar altında bu müzik türlerine yer verildi. 1990'ların ortalarına doğru tek bir kanala sığmayacak ölçüde içerik üretmeye başlayan Mtv, Mtv 2 adında ikinci bir tv kanalını hayata geçirdi. Mtv 2 kanalında reality show, komedi programları ve ünlülerin hayat tarzını yansıtan programlar yayınlanmaya başladı. Bu kanalla birlikte Mtv, müzik kanalı kimliğinden ayrılarak bir eğlence kanalı haline geliyordu. Bu girişimler 2000'li yıllara gelindiğinde Mtv'nin gücünü kaybetmesine neden olacak etkenlerden biri olacaktı. 2000'li yıllar Mtv'nin etkisinin azaldığı ve ardından neredeyse tükenme noktasına geldiği dönem oldu. İnternetin yaygınlaşması, youtube gibi video paylaşım sitelerinin artması, video içerik paylaşımının Mtv "tekelinden" çıkması ve daha serbest ve özgür olarak nitelendirilebilecek platformların oluşturulmasıyla Mtv, izleyici grubunun büyük çoğunluğunu kaybetti. Müzik endüstrisi de yeni video paylaşım platformlarına kayıtsız kalmadı ve Mtv'den yer alma operasyonları geri plana aldı. 2010 yıllara gelindiğinde Mtv bir reality show kanalı haline geldi. Buna rağmen her yıl düzenlenen Mtv Video Müzik Ödülleri küresel çapta takip edilmeye devam ediyor. Mtv, 2016 yılında enerji içeceği sektörüne yönelik marka genişlemesine gitti. Mtv Up! adı verilen enerji içeceği "parti markası" konsepti ile satışa çıkarıldı. Mtv'nin bu girişimiyle küresel büyümesini sürdüren enerji içeceği pazarında yer almak istemesi ve hitap ettiği tüketici kitlesinin eğlenme ihtiyacına karşılık vermek istemesi etkili olmuş olabilir. Mtv Up! enerji içeceğinin üretimine 2018 yılı itibari ile Türkiye'de de başlandı. MTV Up! enerji içeceğinin Ortadoğu pazarına ihracatı ülkemiz üzerinden gerçekleştiriliyor. İçeceği yakın zamanda ülkemizdeki market raflarında görebiliriz. Bir sonraki yazıda görüşmek üzere.

Sneaker Kültürü ve Türkiye’ye Yansımaları

İngilizce'de günlük dilde spor ayakkabıyı ifade eden "sneaker" kelimesini artık daha çok duyuyoruz ve kullanıyoruz. Sneakers'ları açıklamak için "spor ayakkabı" ifadesi yetersiz kalıyor. Alınan her sneaker, içinde bir hikayeyi, bir kültürü ve birtakım mesajları taşıyor ve sneaker aracılığıyla karşımızdaki insanlara bunları aktarabiliyoruz. Peki, bu kültür nasıl oluştu? Sneaker'ın tarihini sizlerle kısaca paylaşmak istiyorum: Sneaker tarihi 1917 yılına kadar gidiyor. Converse marka ayakkabıların üretilmeye başlaması ve 1921 yılında Chuck Taylor'ın Converse ile birlikte çalışarak ayakkabıyı geliştirmesi sneaker tarihinin başlangıcı sayılabilir. Daha sonra Dassler kardeşler birlikte çalışmayı sona erdirerek kendi markalarını inşa ettiler ve ortaya "Puma" ve "Adidas" markaları çıktı. Bu gelişme 1941 yılında yaşandı. Nike ise 1964 yılında faaliyete başladı. Spor ayakkabılar bir dönem sadece fonksiyonel özellikleri ile hayatta kaldı. Sağlam, dayanıklı, hafif ve amaca uygun üretilen ürünler tüketiciler için en önemli özelliklerdi. Daha sonra sponsorluk kavramı bu sektörde de kendini gösterdi. 1971 yılında Kareem Abdul Jabbar ile adidas arasında ilk sponsorluk anlaşması imzalandı. 1978 yılında ise Bruce Lee, Onitsuka Tiger marka ayakkabılarla "Game of Death" filminde kamera karşısına geçti. Son dönemde ülkemizde önemli satış rakamı yakalayan ve sıklıkla insanların ayağında gördüğümüz Vans marka ayakkabılar ise 1982 yılında çekilen "Fast Times at Ridgemont High" isimli filmle kendini duyurmaya başlamıştı. "Sneaker kültürü" dendiğinde akla ilk gelecek olan marka-sporcu sponsorluğu anlaşması ise Nike ile Michael Jordan arasında 1984 yılında imzalandı. 1985 yılında da Nike Air Jordan markası oluşturuldu. Bu tarihten itibaren özellikle ABD'de sneaker'lara olan bakış açısı değişmeye başlayacak, ekonomik olarak sürekli değerlenen ayakkabı serileri oluşacak, bazı modellere sahip olmak için mağaza kuyruklarında beklenmeye başlanılacaktı. Koleksiyonerlik davranışı ayakkabılar için de oluşmaya başladı. Bazı tüketiciler ise ayakkabıları satın alarak "dead stock" oluşturacak ve ayakkabıları daha değerlenecekleri bir zaman diliminde tekrar satışa sunma yoluna gidecekti. Nike'ın Michael Jordan ile kurduğu partnerliğin yanı sıra markanın tasarımcılarından Tinker Hatfield'in sadece sneaker tasarımı ve üretimi amacıyla kurduğu bölüm, markanın ayakkabı pazarında söz sahibi olmasını sağladı ve satışlarla sektördeki rekabette avantaj sağlamasına yardımcı oldu. Nike Air Max serisinin yaratıcısı da kendisiydi. Bir spor markasının sporcu dışında gerçekleştirdiği ilk sponsorluk anlaşması 1986 yılında Adidas ile Run DMC rap grubu arasında imzalandı. "Sports lifestyle" ürün kategorisine ilham verecek bu anlaşma ile spor ayakkabılar artık sadece "spor ayakkabı" özelliği taşımayacaktı. "Sneaker" kelimesi hem spor ayakkabıyı hem de ayakkabının içindeki hayat tarzını vurgulayan bir kelime olarak kullanılmaya başlanmıştı. Sneaker neden önemli bir ürün haline geldi? Cevap, sneaker'ın içinde barındırdığı hikayelerde gizli. Sneaker tarihinin yaklaşık 100 yıllık geçmişinde ortaya çıkan markalar, modeller ve tüketicilerin sneaker'ı "high fashion" ürün olarak algılaması ayakkabılara olan bakış açısını değiştirdi. İnsanların farklı olma çabası da sneaker tercihinde önemli bir etken haline geldi. Nike Air Force One, Adidas Stan Smith, Vans Old Skool gibi kemikleşmiş sneaker modelleri her ne kadar "geçerliliğini" korusa da tüketiciler farklı olmak için diğer markalara ve modellere talep gösteriyor. İnternetin yaygınlaşmasıyla sneaker kültürü daha rahat bir yayılma ortamı buldu. Sneakerlar birer paylaşım ve etkileşim aracı haline geldi. Başta eBay olmak üzere, online satış sitelerinin açılması sneaker'ın ticaretini artırdı. ABD başta olmak üzere bazı ülkelerde sneaker fuarları düzenlenmeye başladı, burada tüketiciler arasındaki etkileşim artırılıyor. Bulamadıkları ayakkabıları almak için birçok kişi fuarlara katılıyor. Sneaker'lara bu denli ilgi gösteren kişiler "sneakerhead" olarak tanımlanıyor. Günümüzde Instagram ve diğer sosyal paylaşım sitelerinde birçok sneaker sayfasına, sneakerhead profiline rastlayabiliyoruz. Sadece sneaker konusuna odaklanan birçok site ve blogdan beslenebiliyoruz. Bunlar arasında en bilinen profillerden biri Complex. Complex instagram sayfasını 3 milyonun üzerinde kullanıcı takip ediyor. Bu sayfa ABD'li ünlülerle birlikte sneaker alışverişine çıkıyor, sneakerlar hakkında yazılar yayınlıyor ve kültürün yaygınlaşması için çaba sarf ediyor. Türkiye'de ise sneakerhead'ler "SneakerTurkiye" instagram ve facebook sayfalarında buluşuyor. Türkiye'de sneaker kültürünün gelişimi bu kadar birikimli ilerlemese de ülkemizin sahip olduğu genç nüfusun ayakkabılara gösterdiği ilgi başta olmak üzere, kadın tüketicilerin internet alışverişi olanakları ile tüketim alışkanlıklarını değiştirmesi sneaker satışlarının artmasını sağlıyor. Türkiye'de bir kişi ortalama 3 ayakkabıya sahip. Bu rakam Avrupa ortalamasının altında kalsa da ithal ayakkabılara uygulanan vergiler, döviz kurlarındaki artış gibi kısıtlayıcılar göz önüne alındığında iyi bir rakam olarak görülebilir. Yerli markaların sneaker pazarından aldığı pay ise bilinmiyor. Ülkemizde internet satışlarının yanı sıra, sneaker satmaya öncelik veren, buna göre konseptini oluşturan fiziksel mağaza sayısında ve zincir mağaza oluşumunda artış gözlemliyorum. İstanbul başta olmak üzere, butik mağazalar ve zincir sneaker mağazalarının sayısında artış görülüyor. Bu mağazalar, markaların uluslararası lansman takvimleri ile paralel hareket ederek, planlanan tarihlerde ayakkabıları satışa çıkarıyorlar. Kişi başına en fazla 1 çift satış kuralı, saat 10:00 itibari ile satışa başlama kuralı gibi birtakım kuralları da uygulamaya çalışıyorlar. Sokak kültürü festivalleri ile yine bu kültürün anlatılmasına ve yaygınlaşmasına çaba gösteriliyor. 2017 yılında 64.3 milyar Amerikan Doları pazar hacmine sahip olan sneaker pazarından ülkemizin daha fazla pay almasını temenni ederek bu yazımı noktalıyorum. Bir sonraki yazıda görüşmek üzere.

Tasarımdan Markaya Giden Yol: Nike

Her markanın bir hikayesi vardır. Kuruluşu, operasyonlara başlaması, büyümeye çalışması, kimi zaman tökezlemesi ve hedeflenen noktaya gelene kadar yapılan türlü mücadeleler bu hikayelerin temelini oluşturur. Nike'ın hikayesi de benzer yollardan geçiyor. Onu farklı kılan ise marka için çok kritik olan 1962-1980 arası dönem... Bu yazıda Nike'ın hikayesinden faydalanarak işletmeler için bazı önemli noktalara değinmeye çalışacağım. Markanın kahramanı Phil Knight, Stanford Üniversitesinde öğrenci olduğu dönemlerde koşu ile ilgileniyor. İyi bir atlet olsa da ulusal düzeyde bir atlet olma özelliklerini gösteremiyor. Koşunun çok önemli bir spor olduğunu, onun hayatının önemli bir parçası olduğunu belirtiyor. Knight, ABD'de 1960'lı yıllardaki ayakkabı pazarının gelişmeye çok açık olduğuna inanıyor. Piyasada yer alan markaların talebi karşılamakta zorlandığını, aynı zamanda sporcular için daha iyi ayakkabılar üretilmesi halinde sektörde önemli yerlere gelinebileceğini düşünerek bu fikrini babası ile paylaşıyor. 1 sene sürecek Dünya turuna çıkıyor. Bu turda hem kendini ve hayattan beklentilerini keşfediyor hem de Asya'daki ayakkabı üreticilerini, fabrikaları ve olanakları araştırıyor. Phil Knight, bir süre Japon markası Onitsuka'nın ABD doğu eyaletleri distribütörlüğünü yaptıktan sonra kendi markasını kuruyor. Uzun süren isim bulma sürecinde işletme çalışanlarından biri "Nike" ismini öneriyor. İsmin iki heceli olması, sert ünsüze sahip olması, Yunan zafer tanrıçasını simgelemesi ve Phil Knight'ın Yunan kültürüne hayranlığı örtüşünce Nike ismini tescil ettiriyor. Nike'ın logosu ise Phil Knight'ın yarı zamanlı öğretim üyeliği yaptığı Portland State Üniversitesinde tesadüfen koridorda çizimlerini gördüğü bir öğrenci tarafından tasarlanıyor. Öğrenciye sadece "hareket" temasını vurgulayabilen Knight, öğrencinin eskizleri arasından şu anda da kullanılan ve "swoosh" adı verilen logoyu beğeniyor. Swoosh'un bir kelime anlamı yok, koşarken yanından geçen koşucunun çıkardığı sesi simgelediği düşünülen bir yansıma sözcük olarak kullanılıyor. Phil Knight bu tasarım için öğrenciye 35$ değerinde çek imzalıyor. Ürün logosu ve ayakkabı kutularında turuncu renk kullanmaya karar veriyor. Bu renk, göz alıcı ve dikkat çekici olması sebebiyle tercih ediliyor. Nike'ın en önemli ürün özelliği, başta koşu olmak üzere tenis ve basketbol gibi spesifik özellikler gerektiren ayakkabı tasarımlarına cevap verebiliyor olması. Knight'ın üniversitedeki antrenörü ve markanın ortaklarından Bill Bowerman, koşucular için uygun tabanlı, destek tamponlarına sahip ve hafif malzemeden ayakkabı tasarımı için birçok deney yapıyor ve tasarım çalışmalarına uzun bir süre devam ediyor. Tenis ve basketbol ayakkabılarında ise 1977'de Nike'ı ziyaret eden ve ayakkabı tabanına havalı dolgu kullanarak hafifliği ve ayağı destekleyecek bir teknolojiyi markaya sunan 2 mühendis ile anlaşılıyor. Nike AIR teknolojisinin temeli bu şekilde başlıyor. Yeni, aykırı, geliştirilmeye açık fikirler her zaman markanın radarında tutuluyor. 1962-1980 yılları arasında Nike'ın kimliğini ve tasarımını yaratan ayakkabı serileri oluşuyor. Bu modeller Cortez, LD 1000, Pre Montreal ve Tailwind olarak karşımıza çıkıyor. Ürünlerin fonksiyonel faydasına çok önem veriliyor. Burada diğer markalardan farklılaşma oluşacağına inanılıyor. 1980'den itibaren de ürün odaklı bakış açısından tüketici odaklı bakış açısına geçiliyor. Tüketici beklentilerini anlamaya çalışmak, marka hikayesini ve marka ruhunu tüketicilere aktarmak için reklam çalışmalarına ve fuar katılımlarına azami önem veriliyor. Tüketicilerin Nike deneyimini hissetmesi amaçlanıyor. Her şirkette olduğu gibi Nike'ta da kuruluş aşamasında değerli çalışanlar çalışıyor. Bunlardan bazıları Phil Knight'tan daha fazla markaya ve işletmeye inanıyorlar. Yaptıkları işi, kendi kimliklerinin önemli bir parçası olarak gören bu çalışanlar satış, pazarlama, ürün geliştirme, finans ve muhasebe departmanlarında işletmeyi ayakta tutuyorlar. Çalışanlar, marka hikayesini ve ürünün arkasındaki ruhu toptan ve perakende ağlarda tüketicilerle paylaşıyorlar. O dönemde sporcu sponsorluğu çalışmaları da başlıyor. İlerleyen süreçte, sporcularla oluşan ilişkiler, bir sponsorluktan ziyade aidiyet ruhunun arttığı ilişkilere dönüşüyor. Sporcular da ürünlerin gelişimi için katkıda bulunuyorlar. Uzun süre sadece ayakkabı üretimine odaklanan Nike, sporculara daha cazip görünebilmek, onların ihtiyacını karşılamak, marka görünürlüğünü artırmak ve rakiplerle daha iyi rekabet edebilmek için spor kıyafetleri üretimine 1978 yılında başlıyor. Markanın yaşadığı en büyük problemlerden biri krediye dayalı büyüme yöntemini kullanmış olması. Knight, babasından aldığı 50$ ile şirketi kurduktan ve Bowerman ile ortaklık imzaladıktan sonra kazancın önemli kısmını yeni mal alımına yatırıyor. İlerleyen süreçlerde bankalar ve yatırım sermayesi firmaları ile kredi artırımına yönelik yoğun çalışmalar yapılıyor. Bu süreçte şirket iki kez kapanma noktasına gelse de yapılan ödemeler kapanmayı önlüyor. Nike'ın üretimi ABD sınırları dışında gerçekleştiğinden, ithalata dayalı birtakım konularla ilgilenmek durumunda kalıyorlar. Üretim faktörlerinde en önemli 3 konu istikrarlı döviz kuru, işçi ücretleri ve istikrarlı hükümet olarak değerlendiriliyor. Bu doğrultuda Nike üretimine Japonya'da başlıyor. Sırasıyla Tayvan, Güney Kore, Porto Riko, İngiltere, İrlanda, Vietnam ve Çin'deki fabrikalarla çalışıyorlar veya fabrikaları satın alıyorlar. Çin'de ayakkabı üretimine başlayan ilk yurtdışı marka olarak giriş avantajlarını elde ediyorlar. Bu bölgelerde önemli üretim sorunları yaşanıyor. Fabrikalardaki çalışma koşulları, çalışan işçilerin hakları gibi konular medya tarafından gündeme taşınıyor. Bazı fabrikaların markanın sahte ürünlerini yaptığı bilgisine ulaşılıyor. Nike, bu fabrikaları kendilerine üretim yapmalarını sağlayarak sahte üretimin önüne geçme politikasını kullanıyor. ABD iç pazarında ise büyük oyuncularla rekabete girişiliyor. Nike'ın bu dönemde rakiplerinden daha ufak olmanın getirdiği manevra kabiliyetini ve avantajlarını kullandığını düşünüyorum. Bu markalarla başlangıçta birebir anlamda rekabet mümkün olmasa da bu markaların değerlendirmeyi düşünmediği, gözden kaçırdığı veya geri plana ittiği alanlardaki fırsatları kullandığına inanıyorum. Gümrük Bakanlığının 1970'lerin sonunda yaptığı ithalattan ötürü işletmeden 25 milyon $ vergi istemesi markanın 3. kez kapanma tehdidi yaşamasına sebep oluyor. Uzlaşma ile borç 9 milyon $'a indiriliyor. Ardından işletme düzenli nakit akışını sağlayabilmek ve ani oluşan borcu ödeyebilmek için halka arz yöntemine gidiyor. Şirket yönetimini yitirmemek ve marka ruhunu devam ettirmek için hisseler değerine göre sınıflandırılıyor ve hisseler için bir ücret belirleniyor. 1980 yılında yaklaşık 11 milyon hisse tanesi 22$'dan satılıyor. (Aynı yıl Apple hisseleri 24$'dan satıldı.) Nakit akışı problemini bu şekilde çözen Nike, 1980'li yıllarda Michael Jordan ile yaptığı sponsorluk anlaşması ve kurduğu Air Jordan markası ile markayı bir üst noktaya taşıyor. 2006 yılında Phil Knight, CEO görevinden ayrılıyor. 2017 yılında Nike'ın toplam cirosu 34 milyar $'ı aşıyor.   Yaklaşık 60 yıllık bir marka geçmişine sahip Nike'tan alınabilecek bazı dersler:

• Sevdiğin işi yapmak, gelecek gördüğün bir pazarda başarılı olabileceğine inanmak.
• İşinde uzman, tutkulu, işletmeyi ve markayı ileriye götürebilecek insanlarla çalışmak.
• Üretim olanaklarını dikkatlice araştırmak.
• Pazarın beklentilerini karşılamak için bütün çalışmaları gerçekleştirmek.
• Zorluklardan yılmamak ve onları aşmak için sakin kalabilmek.

Bir sonraki yazıda görüşmek üzere.